Terapia schematów

Początki terapii schematów sięgają lat 80. i 90. XX wieku. To właśnie wtedy dr Jeffrey Young pracował nad modyfikacją terapii poznawczo-behawioralnej w taki sposób, by pomagała ona weryfikować i zmieniać pewne zakorzenione schematy myślowe, które wpływały na zachowanie pacjentów. Współcześnie terapia schematów jest jednym z tych nurtów psychoterapeutycznych, który może pochwalić się wieloma badaniami naukowymi, potwierdzającymi jego skuteczność w kontekście leczenia rozmaitych zaburzeń.

Czym jest terapia schematów? Założenia teoretyczne

Główne założenie terapii schematów przyjmuje, że każdy człowiek operuje rozmaitymi przekonaniami, wyuczonymi reakcjami, które swoje źródło najczęściej mają w trakcie wydarzeń z dzieciństwa i młodości. Szczególna uwaga skupia się na chwilach traumatycznych i bolesnych.

Schematy i tryby w terapii schematów

Na gruncie teoretycznym tego nurtu pojawiają się dwa kluczowe terminy, których znajomość gwarantuje doskonalsze zrozumienie tego, jak pracować w ramach tej modalności.

Schematy ‒ są to wewnętrzne struktury poznawcze, przekonania, które rozwijają się na bazie rozmaitych doświadczeń z życia człowieka (przede wszystkim z okresu dzieciństwa, choć aktualizują się stale). Trudno je zmieniać, ponieważ pojawiają się automatycznie i nie do końca świadomie. Schematy mogą mieć zarówno swoją jasną, jak i ciemną stronę, jednak w trakcie terapii schematów głównie skupiamy się na ich negatywnych wersjach, które potrafią skutecznie utrudnić życie pacjenta.
Tryby ‒ to rodzaj aktywatorów schematów, które pojawiają się już w bardzo konkretnych sytuacjach. To właśnie tryby pokazują, jak człowiek reaguje na określone trudności.

Z istnienia wielu schematów w nas samych możemy sobie nawet nie zdawać sprawy. Literatura określiła i nazwała 18 konkretnych przykładów, a wśród nich:

schemat niekompetencji i zależności ‒ może się uaktywnić, kiedy sami boimy się podjąć decyzję i czekamy, że zrobi to ktoś za nas;
schemat porzucenia i niestabilności ‒ związany z silnym lękiem, często pojawia się w relacjach partnerskich;
schemat wadliwości i wstydu ‒ człowiek czuje się gorszy, bezwartościowy, np. za dużą wagę przywiązuje do wyglądu, dbania o linię, poczucie wadliwości może też mieć charakter wewnętrzny i odzwierciedla się m.in. w utrzymywaniu jakiegoś rodzinnego sekretu;
schemat porażki ‒ pacjent jest przekonany o tym, że nie jest w stanie osiągnąć sukcesu w różnych dziedzinach, porównuje się do innych;
schemat samopoświęcenia ‒ dla osoby borykającej się z takim schematem, jej własne potrzeby i pragnienia nie są przez nią brane pod uwagę (wiążą się z poczuciem winy), a na pierwszym miejscu znajdują się inni ludzie, którzy ‒ według danej osoby ‒ potrzebują jej wsparcia.

To tylko niektóre ze schematów wyróżnionych przez Jeffreya Younga. Tryby z kolei często nawiązują do stanów emocjonalnych oraz strategii radzenia sobie. Wśród przykładów nieadaptacyjnych znajdziemy m.in.:

tryb zależnego dziecka,
tryb złoszczącego się dziecka,
tryb wrażliwego dziecka,
tryb dziecka impulsywnego,
tryb uległy,
tryb użalający się,
tryb wymagającego rodzica
i wiele innych.

Warto podkreślić, że wśród trybów może się pojawić także tryb jak najbardziej właściwy: tzw. zdrowy dorosły, który wie, jak radzić sobie z trudnościami, niewygodnymi emocjami, który dba o swoje potrzeby, ale i rozwija zdrowe relacje z innymi ludźmi. Do tego trybu dąży się w trakcie pracy terapeutycznej.

Jak przebiega i ile trwa terapia schematów?

Praca z pacjentem na kanwie terapii schematów to proces, który raczej należy do kompleksowych i długotrwałych. Wszystko jednak zależy od stopnia skomplikowania problemów, z jakimi przychodzi pacjent, od jego determinacji w dokonywaniu zmian w swoim życiu, umiejętności określania własnych emocji i wielu podobnych czynników. Sam proces ma jednak podobną strukturę u każdego z pacjentów.

Diagnoza. Pierwsze sesje zwykle służą rozpoznaniu, z czym mierzy się pacjent, jakie są jego trudności. Terapeuta ocenia sytuację oraz poznaje kontekst życiowy pacjenta.
Rozpoznanie schematów. To kluczowy moment w terapii schematów: określenie tego, jakie schematy występują w życiu pacjenta, analiza trybów jego postępowania oraz ocena, które z rozpoznanych zachowań warto zmienić. W tym aspekcie pojawiają się takie techniki terapii schematów jak praca z obrazami, dialogi międzyschematyczne, praca na emocjach ‒ wszystko po to, by pacjent jak najlepiej mógł poznać siebie oraz schematy, które kierują jego postępowaniem.
Zdrowe strategie. Kiedy już wiadomo, które schematy destrukcyjnie wpływają na funkcjonowanie pacjenta i/lub jego otoczenie, przyda się nauka nowych sposobów działania, reagowania i wewnętrznego radzenia sobie z emocjami. To zebranie nowej wiedzy na temat tego, jak funkcjonować w sposób zgodny ze sobą, a jednocześnie adaptacyjny i uznawany przez społeczeństwo, to nic innego jak opracowanie i rozwój zdrowych strategii.
Praktyka i postępy w terapii. Na teorii się jednak nie kończy i poznane narzędzia oraz sposoby wypracowuje się w codziennym funkcjonowaniu pacjenta, na prawdziwych przykładach. W tym okresie sesje służą bieżącemu monitorowaniu progresu i ewentualnej jego korekcie.

Dla kogo jest terapia schematów?

O tym, komu warto polecić terapię schematów najlepiej świadczą badania naukowe. To właśnie dzięki nim wiemy, w jakich warunkach praca nad schematami przynosi oczekiwany rezultat, a więc jest skuteczna. Psychoterapia schematów może być zatem słusznym wyborem w przypadku zaburzeń nastroju, zaburzeń osobowości, zaburzeń lękowych, depresji, ale też sprawdzi się w pracy z traumami, w kontekście regulacji emocjonalnej, a nawet do rozwoju osobistego.

Korzyści terapii schematów, jakie wynosi pacjent

Idea podjęcia terapii i pracy z terapeutą w ramach konkretnego nurtu wiąże się z tym, że pacjent chce uzyskać konkretny efekt. W zależności od problemów, z jakimi się zgłosi na początku wizyt u terapeuty, może to być potrzeba kontrolowania emocji, pozbycie się lęków, praca nad zniekształceniami poznawczymi, redukcja objawów psychopatologicznych i wiele, wiele innych. W środowisku psychologów, ale i pacjentów terapia schematu zbiera bardzo dobre opinie. Ogólne korzyści, jakie z pozostają pacjentowi po zakończonej psychoterapii schematów, to niewątpliwie:

Zrozumienie siebie i odkrycie negatywnych schematów wpływających na różne aspekty życia. To klucz w terapii schematów, bez którego żadna zmiana nie jest możliwa. A samo rozumienie tego, „dlaczego jest, jak jest”, to połowa sukcesu. Wzrost samoświadomości to również lepsze określanie własnych potrzeb i granic.
Zmiana przekonań. Ten aspekt wynika oczywiście ze zrozumienia, co nami kieruje. Pacjenci uczą się na nowo patrzeć nie tylko na innych, ale i na siebie.
Lepsze relacje. Często głównym problemem zgłaszanym przez pacjentów są kłopoty w relacjach z innymi ludźmi: partnerami, rodziną czy przyjaciółmi, którzy wciąż wytykają pacjentom te same „błędy”, co oczywiście też może znajdować swoje podłoże w nieadaptacyjnych schematach zainteresowanego.
Fakt, że zdrowy dorosły wie, jak sobie poradzić. Strategie radzenie sobie z rozmaitymi trudnościami to ogromny plus, który pozwala pacjentom dostosowywać swoje zachowanie i myślenie do kolejnych zawirowań życiowych, które są przecież nieuniknione.